‘Dünyanın ilk atlası’ haritacılık tarihine ışık tutuyor

Fatih Sultan Mehmed’in çevirttiği, Topkapı Sarayı’nın nadide kitaplarından ve “Dünyanın ilk atlası” olarak bilinen el yazması Klaudios Ptolemaios’un “Coğrafya El Kitabı”nın tıpkıbasımı yapıldı.

İTÜ Öğretim Üyesi Celal Şengör, kitabın basına tanıtıldığı programda yaptığı konuşmada, 7’nci yüzyılda kaybolan ve Amarika’nın keşfine sebep olan kitabın, 1464’te Fatih Sultan Mehmed’in eline geçtiğini, Müslüman coğrafyacıların bu atlası geliştirdiklerini ve hatalarını düzelttiklerini, Fatih’in vefatından sonra Topkapı Sarayı zindanlarında bir sene suyun içinde kaldığını anlattı.

Fatih Sultan Mehmed’in çevirttiği, Topkapı Sarayı’nın nadide kitaplardan ve “Dünyanın ilk atlası” olarak bilinen el yazması Klaudios Ptolemaios’un “Coğrafya El Kitabı”nın tıpkıbasımı yapıldı.

Kitabın tanıtımı dolayısıyla İstanbul Teknik Üniversitesi’nde (İTÜ) basın toplantısı düzenlendi.

İTÜ Rektörü Prof. Dr. Mehmet Karaca, toplantıda yaptığı konuşmada, haritanın önemine işaret ederek, “Harita deyip geçmeyelim. Ptolemaios, kendi dönemi için büyük bir bilim adamı” dedi.

Bilimin evrensel olduğunu belirten Karaca, bu açıdan bu tür organizasyonlara ev sahipliği yapmaktan duydukları memnuniyeti dile getirdi.

“Müslüman coğrafyacılar bunu geliştirmişler. Çok ilginçtir, hatalarını düzeltmişler”

İTÜ Öğretim Üyesi Celal Şengör de M.S. 2. yüzyılda yapılan Ptolemaios Atlası’nın, 7. yüzyılda kaybolduğunu söyledi.

Atlası, 7. yüzyıldan sonra Avrupa’nın da unuttuğunu anlatan Şengör, “Fakat İslâm dünyasında yaşamaya devam etmiş. Bununla da kalmamış, Müslüman coğrafyacılar bunu geliştirmişler. Çok ilginçtir, hatalarını düzeltmişler. İslâm dünyasının 11. yüzyıldan sonra çökmesi üzerine orada da unutulmuş” diye konuştu.

“Kitap bir sene suyun içinde kalmış”

Kitabın 1464’te Fatih Sultan Mehmed’in eline geçtiğini anlatan Şengör, “Fatih Sultan Mehmet, İstanbul yağma edilirken diyor ki, ‘Herkes her şeyi alabilir; yalnız, kitaplar benimdir’. Topladığı kitaplar içinde de din kitaplarından ziyade, zamanın bilim kitapları yer alıyor” dedi.

Şengör, Fatih Sultan Mehmed’in Bizanslı yüksek rütbeli memur Amirutzes’e büyük bir dünya haritası yaptırdığını kaydederek, “Bu harita yapılırken de bu kitap ele geçiyor. Fatih, hayran oluyor buna. Fakat Fatih öldükten sonra kitap çok ihmal edilmiş. Hatta bunu restore eden Prof. Fuchs’un ifadesine göre, bir sene suyun içinde kalmış, Topkapı Sarayı zindanlarında” diye konuştu.

Atatürk’ün, Eski Eserler Umum Müdürü Halil Ethem’e emir vererek envanter çıkarılması talebinde bulunması üzerine, kitabın 1926’da yeniden bulunduğunu aktaran Şengör, sözlerine şöyle devam etti:

“Adolf Deissman, Halil Ethem’e restore edilmesi gerektiğini söylüyor. Halil Ethem de ‘Restore edelim de izin almak lâzım’ diyor. Cumhurreise haber veriliyor. Atatürk’e diyorlar ki ‘Paşam, böyle bir kitap bulundu. Zat-ı alinize arz etmek üzere getireceğiz.’ Atatürk, ‘Sakın yerinden kımıldatmayın kitabı. Ben geliyorum’ diyor.”

“Bu kitap, Amerika’nın keşfine sebep olmuş, çok önemli bir kitap”

Prof. Dr. Şengör, Fatih Sultan Mehmed’in muhteşem bir kütüphanesi olduğunu ve bu kitabın da o kütüphanede kaldığına dikkati çekerek, şu bilgileri verdi:

“Fatih’in kütüphanesindeki 5 bin el yazması kitaptan elimizde 80 tane kaldı”

“Halil Ethem, envanter yaparken Fatih’in bütün kitapları ortaya çıkmış. Bunları bu gün Topkapı Sarayı kütüphanesinde görmeniz mümkün. Ben Homeros’u merak ediyordum. Gidip gördüm. Pırıl pırıl. Hatta İlber (Ortaylı) dikkatimi çekti. ‘Dikkat et, yanında Fatih’in aldığı notlar var’ dedi. El hak, doğru. Meraklısı olanın görmesini tavsiye ederim. Fatih’in kütüphanesi bir hazine. Onu ne yazık ki dünyaya tanıtamamış durumdayız. Sebebi de şu: Fatih’in kütüphanesi dağılmış aslında. Oraya buraya hediye edilmiş, tahrip olmuş, kimisi çalınmış. Topkapı Sarayı’ndan kitap çalınıp satılmış. 200 tane çalınıp satılan kitabın kaydı var. 200 el yazması. Beyazıt, babası öldükten sonra envanter yaptırıyor. 5 bin el yazması var. Bugün bunlardan bizim elimize geçen 80 küsur. 5 bin el yazması nereye gitti?”

Ptolemaios Atlası’nın ilk çağdan günümüze kalmış iki atlastan biri olduğunun altını çizen Şengör, “Bu kitap, Amerika’nın keşfine sebep olmuş, çok önemli bir kitap. Coğrafi keşiflerin büyük bölümüne sebep olmuştur” dedi.

“Topkapı Sarayı’nda 700 yıl kalmış”

Boyut Yayın Grubu Genel Yayın Yönetmeni Bülent Özükan da kitabın önemine işaret ederek, “İki bin yıl önce yazılmış bir koordinat sistemine göre, 13. yüzyılda çizilmiş haritalara dokunmak, o sayfaların daha önce çekilmiş fotoğraflarını yeniden çekmek oldukça heyecan verici” dedi.

Kitabın Topkapı Sarayı’nda 700 yıl kaldığını aktaran Özükan, şunları kaydetti:

“Bir cildi sadece, replikanın araştırma raporu. Celal Şengör’ün, Fatih Sultan Mehmed üzerine müthiş bir makalesi de ilk defa bu kitapta yer aldı. Çok özgün ve bu güne kadar yapılmamış bir Fatih Sultan Mehmed portresinin olduğu makale, bu kitapta yer alıyor. Bu kitabın orjinaliyle aynı havayı solumak, haritaların sayfalarının yapıldığı ceylan derisi parşömenlerinin 700 yıl nasıl kaldığını görmek, o boyaların 700 yıl kaldığını görmek, heyecan verici.

Eser hakkında

Araştırmalarını İsviçre Bern Üniversitesi Ptolemaios Enstitüsü’nün yürüttüğü kitabın tıpkıbasımı ile araştırma raporu, Boyut Yayıncılık tarafından iki cilt halinde yayınlandı.

Prof. Dr. Celal Şengör’ün “Kitaplarının Işığında Fatih Sultan Mehmed’in Entelektüel Kişiliği” hakkında özgün ve kapsamlı makalesinin yer aldığı kitabın sunum yazısını İlber Ortaylı kaleme aldı.

Kitabın tanıtımı, İTÜ ile eş zamanlı olarak Bern Üniversitesi’nde de gerçekleştirildi.

Bu güne kadarki en önemli coğrafyacısı olarak bilinen Klaudios Ptolemaios’un atlası, 1300’lü yılların başında el yazması çoğaltılan scriptorium’da (el yazmalarının çoğaltıldığı yerde) üretildiği biliniyor.

“Dünyanın ilk atlası” olarak bilinen el yazması eserde, Ege ve Anadolu’nun yanı sıra 27 özgün harita yer alıyor.